Skip to content

मराठी व्याकरण || Marathi Vyakaran

Home » समास » samas in marathi

samas in marathi

samas in marathi

samas in marathi

              दोन किंवा अधिक शब्दतील परस्परसबंध दाखविणारे शब्द किंवा प्रत्यय यांचा लोप होऊन जे एक जोड शब्द तयार होते . त्या शब्दाच्या एकिकरणास समास असे म्हणतात .

शब्दाच्या एकत्रीकरणासजो एक जोडशब्द तयार होतो त्या शब्दाला एकत्रिकरणास किंवा त्यास समसिक शब्द विग्रह असे म्हणतात .

समसिक शब्द कोणत्या शब्दपासून तयार झाला हे स्पष्ट करण्यासाठी त्याची फोड करून सांगणे याचा विग्रह असे म्हणतात .

                  { विग्रह = फोड करते }

समास म्हणजे = एकत्र होणे

                  { समास = एकत्र }

समासामध्ये दोन पदे = शब्द एकत्र येतात

 शब्दाच्या एकत्रीकरणास काय म्हणतात

= समास / सामासिक शब्द

                 { सम + अस = समास }

समासाचे ऐकून चार प्रकार पडतात

Q . समासाचे ऐकून प्रकार किती ?

A} 1  B} 2  C} 4 D} 5

A} अव्ययीभाव समास   

B} तत्पुरुष समास

C} द्वंद समास

D} बहुब्रीहि समास

 

1} अव्ययीभाव समास –

             ज्या समासातील पहिले पद महत्वाचे असते त्या समासास अव्ययीभाव समास असे म्ह्नातात्त .

अव्ययीभाव समासातील पहिले पद उपसर्ग असते

उपसर्ग + नाम / शब्द

अव्यायीभाव समासातील पहिले शब्द हा क्रियाविशेषण अव्यय असतो

अव्यायीभाव समासातील पहिले पद हे संस्कृत फारशी मराठी उपसर्ग युक्त उपसर्गाणी असे

  1. संस्कृत उपसर्ग = आ – प्रती – यथा
  2. फारशी उपसर्ग = दर – हर – बे – गैर – बर – बिन
  3. मराठी उपसर्ग दारो – पावलो – पदो

            घडो  – गावो – जागो – घरो

            वेळो  – क्षणो – गलो –  रस्तो

  • हे उपसर्ग अव्ययीभाव समासात आलेले असतात.

सामासिक शब्द                    विग्रह               सामस

१} आमरण-आ+मरण         मरेपर्यंत             अव्यायीभाव

२} आजन्म- आ+जन्म        जन्मापासून            -//-

३} यशाशक्ती                    शक्तीप्रमाणे           -//-

४} प्रतिदिन                     प्रत्येक दिवशी         -//-

५} यथाक्रम                     क्रमप्रमाणे            -//-

६} प्रतिक्षण                    प्रत्येक क्षणाला         -//-

७} आजीवन                   जीवनभर              -//-

* घडोघडी                   प्रत्येक घडीला            -//-

  पदोपदी                    प्रत्येक पदाला             -//-

  पावलोपावली              प्रत्येकपावलाला           -//-

  गावोगावी                   प्रत्येक गावी               -//-

दारोदरी                        प्रत्येक दारी                -//-

दिवसेनदिवस               प्रत्येक दिवसाला           -//-

घरोघरी                       प्रत्येक घरी                    -//-

बिनचूक                      कोणतीही चूक न करता    -//-

गैरशिस्त                      शिस्तीप्रमाणे               -//-

A}  अव्ययीभाव समास

B}

C}

samas in marathi

2} तत्पुरुष समास :- समास व त्याचे प्रकार

                या समासातील दुसरे पद महत्वाचे असते म्हणून या सामसान तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

सामासिक शब्द                 विग्रह              समास

पद/शब्द             + पद / शब्द    =          तत्पुरुष समास

                 या समासाचा विग्रह करताना कधी विभक्तीचे प्रत्यय सुध्दा गाळलेले शब्द विग्रह मध्ये आलेले असतात.

             तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात

  1. विभक्ती तत्पुरुष समास
  2. अलृप तत्पुरुष समास
  3. उपपद तत्पुरुष समास
  4. नत्र तत्पुरुष समास
  5. कर्मधारय समास
  6. द्विगूसमास
  7. मध्य पदलोपी समास

१} विभक्ती तत्पुरुष समास :-

 

                     या तत्पुरुष समासात विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणारया शब्दयोगी अव्ययाचा’ लोप करून दोन्ही पढे जोडलेली असतात.

              या समासात एका पदाचा / शब्दाचा दुसऱ्या पदाशी सबंध ज्या विभक्तीचे नाव त्या

सामासाल दिलेले असते म्हणून त्या समसास विभक्ती तत्पुरुष समास.

    दु:खप्राप्त                 दु:खाला + प्राप्त            दितीय तत्पुरुष समास

१} सुखप्राप्त                    सुखाला प्राप्त                -//-

२} कृष्णाशीत                 कृष्णाला आश्रयीत            -//-

३} देशगत                      देशाला गत                   -//-

१} तोंडपाठ                   तोंडाने पाठ                  तृतीय विभक्ती

२} दयार्द्र                      दयेने आर्द्र                        -//-

३} गुणहीन                    गुणाने हीन                        -//-

४} भक्तीवश                  भक्तीने वश                       -//-

५} वडिलापार्जीत             वडिलांनी मिळवीलेली              -//-

१} गायराम                   गाईसाठी रान                    चतुर्थी तत्पुरुष समास

२} वाटखर्च                    वाटेसाठी खर्च                    -//-

३} राजवाडा                    राजासाठी वाडा                   -//-

४} पोटपाळ                    पोळीसाठी पाट                    -//-

१} ऋणमुक्त                   ऋणातून मुक्त               पंचमी तत्पुरुष समास

२} सेवानिवृत्त                   सेवेतून निवृत्त                    -//-

३} जाती भूष्ट                   जातीभूष्ट                             -//-

४} जन्म खोड                  जन्मापासूनची खोड              -//-

५} लंगोटी मित्र                 लंगोटीपासूनचा मित्र             -//-

१} स्वर्गवास                स्वर्गातील वास                  सप्तमी तत्पुरुष समास

२} पोटशुळ                 पोटातील शूळ                    -//-

३} वनभोजन                वनातील भोजन                  -//-

४} घरगंधा                  घरातील धंधा                         -//-

५} पानकोमळा               पाण्यातील कोवळा              -//-

    दोन वेगवेगळ्या समासात आढळनारे सामासिक

शब्द- १} राजवाडा  =    राजाचा वाडा     – षष्ठी तत्पुरुष समास

                      राजासाठी वाडा   – चतुर्थी तत्पुरुष समास

     २} गावदेवी  =     गावाची देवी     – षष्ठी तत्पुरुष समास

                      गावातील देवी    – सप्तमी तत्पुरुष समास

     ३} चोरभय   =    चोराचे भय       – षष्ठी तत्पुरुष समास

                      चोरापासून भय    – पंचमी तत्पुरुष समास

samas in marathi

} अलृप तत्पुरुष समास :-

 { अलृप = लोप न होणारे }

  { लृप  = लोप होणारे }

         या विभक्ती तत्पुरुष समासात पूर्व पदाच्या विभक्तीचा लोप होत नाही

या समासात सप्तमी विभक्ती { त , ई , आ } या रूपाचा लोप होत नाही

 

पंकेरुट = पंकी + रूह

        पंक + ई + रूह

        पं+क+अ+ई+रु+ह

        पं+क+ए+रु+ह

        पं+के+रु+ह

        पंकेरूह

  • पंकेरूह
  • अग्रेसर
  • युद्धीष्ठीर
  • कर्तरी प्रयोग अलृप तत्पुरुष समास
  • कर्मणी प्रयोग
  • सरसिज
  • तोंडी लावणे

} उपपद तत्पुरुष समास / कृदंत तत्पुरुष समास :-

या समासातील दुसरे पद हे धातूसाधित / कृदंत असते याचा उपयोग स्वतंत्रपणे करता येत नाही .

या सामासातील दुसरे पद प्रमुख / महत्वाचे असते व ते धातूसादित असते .

                कृदंत

प्रधान / मुख्य        +  उपपद गौणपद { धातूसाधित }      = उपपद तत्पुरुष समास

द = देणारे                  ग = गमन करणारे

हन = न जाणणारा          शायी = निजणारा

ज = जन्मणारा              स्थ = राहणारा

कार/करी/कर= करणारा         खाऊ = खाणारा

लाव्या = लावणारा                  विक्या = विकणारा

1} पंकज = पंक + ज  = चिखलात + जन्मनारा

2} जलद = ज        = जल देणारे              उपपद तत्पुरुष समास

3} मागास्त = मार्गावर राहणारा                      -//-

4} देशस्त = देशावर राहणारा                      -//-

5} द्विज   = दोनदा जन्मणारा                   -//-

     

स्वर्ग    = आकशात गमन करणारा

शेवशायी = सापावर निजनारा

ग्रंथ     = ग्रंथ तयार करणारा

कृतज्ञ   = केलेले उपकार आणणारा

A} उपपद तत्पुरुष समास

B}

samas in marathi

४} नत्र तत्पुरुष समास :-

             नत्र तत्पुरुष समासात पाहिले पद नाकारार्थी असते .

या समासातील पहिले पद

{ अ , अन , न ,नि , ने ,गैर }

या सारखी निषेददर्शक / नकार दर्शक पदे आलेली असतात .

नकारार्थी उपसर्ग + महत्वाचे       =  नत्र तत्पुरुष समास

या समासातील पहिले पद निषेददर्शक / नकारार्थी असतो .

उदा.

  1. आयोग्य योग्य नसलेला
  2. अनादर आदर नासलेला
  3. नापसंत पसंत नसलेला
  4. नाउमेद  उमेद नसलेला
  5. अनाचार आचार नसलेला

५} कर्मधारय समास :-

           या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असतात

या समासातील पहिले पद हे विशेषण’ असते तर दुसरे पद नाम असते

कर्मधारय समासात काही वेळी दोन्ही पदे विशेषण असू शकतात.

          {  विशेषण + नाम  } कर्मधारय समास

  1. महादेव मधन असा देव            कर्मधारय समास
  2. घनश्याम घना सारखा श्याम        -//-
  3. रक्तचंदन रक्ता सारखे चंदन        -//-
  4. मुखकमल मुख हेच कमल          -//-
  5. नीलकमल निळ्या रंगाची कमल    -//-

A} कर्मधारय  समास

samas in marathi

} द्विगू समास :-

          ज्या समासातील पाहिये पद संख्याविशेषण असते त्यास द्विगू  समास असे म्हणतात.

  1. Q. कोणत्या समसास संख्याविशेषण उपयोग करतात .

A} द्विगू समास  B}          C}            D}

        द्विगू  समास हा कर्मधारय समासाचा पोटप्रकार आहे या समासात संपूर्ण सामासिक शब्द हा समुदायवाचक दर्शक नाम असते .

         { संख्याविशेषण  + नाम }  द्विगू  समास

  1. पंचवटी पाच वाहचा समूह        द्विगू समास         
  2. नवरात्र नव रात्रीचा समूह           -//-
  3. त्रिभुवन तीन भूवानाचा समूह        -//-
  4. पंचवाडे पाच पाड्यांचा समूह         -//-
  5. सप्ताह सात दिवसाचा समूह        -//-

A} द्विगू समास     B}                C}                D}

} मध्य पदलोपी समास :-

                          या सामासिक शब्दातील पहिले पद आणि दुसरे पद यातील काही मधली पदे लोप करावी लागतात.

समान्याताह या शब्दाचा विग्रह करताना

{ युक्त , द्वारा , मार्फत’ , पुर्ता , असलेला / घातलेला }

असे पदे विग्रहमध्ये घालावे लागतात .

उदा.

  1. बटाटेभात बटाटे युक्त भात      मध्य पदलोपी समास   
  2. पुरणपोळी पूरण युक्त पोळी           -//-
  3. साखरभात साखर असलेला भात      -//-
  4. कांदे पोहे कांदे युक्त पोहे               -//-
  5. दाळवांगे दाळयुक्त वांगे                -//- 

3} द्वंद समास :-

                      या समासातील दोन्ही पदे महत्व्वाची असतात द्वंद समासामध्ये उभयान्वयी अव्ययाचा उपयोग केला जातो

द्वंद समासतील दोन्ही पदे अर्थ दृष्ट्या महत्वाची असतात .

पद + पद  = द्वंद समास

आणि – व  – अथवा – किंवा } या उभयान्वयी

अव्यायचा या समासामध्ये उपयोग करतात

द्वंद समासाचे तीन प्रकार पडतात

Q . द्वंद समासाचे प्रकार किती?

A} तीन    B} दोन    C} एक  D} यांपैकी नाही

१} इतरेतर द्वंद समास – आणि – व

२} वैकल्पिक द्वंद समास – अथवा – किंवा

३} समाहार द्वंद समास   -इतर – गोष्टीचा समावेश

१} इतरेतर द्वंद समास :-

              या समासाचा विग्रह करताना सामुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययाचा उपयोग करतात .

उदा .

  1. रामलक्ष्मण राम अणी लक्ष्मण           इतरेतर द्वंद समास
  2. आईबाप आई व बाप                   -//-
  3. हरीहर हरी आणि हर                 -//-
  4. कृष्णार्जुन कृष्ण व अर्जुन                -//-
  5. स्त्रीपुरुष स्त्री व पुरुष                  -//-

A} द्वंद समास             A} इतरेतर द्वंद समास

B}                        B}

C}                         C}

२} वैकल्पिक द्वंद समास:-

                 विकल्प म्हणजे दोघांपैकी एकाची निवड

या समासाचा विग्रह करताना अथवा – किंवा

या उभयान्वयी अव्ययाचा उपयोग करतात

विरुद्धार्थी शब्द

  1. बरेवाईट  बरे किंवा वाईट       वैकल्पिक द्वंद समास
  2. तीनचार तीन किंवा चार               -//-
  3. पासनायास पास अथवा नापास      -//-
  4. सत्यासत्य सत्य अथवा असत्य       -//-
  5. खरेखोटे खरे किंवा खोटे             -//-

A} वैकल्पिक द्वंद समास

३} समाहार द्वंद समास   :-

                    या समासातील पदांचा विग्रह करताना  त्यातील पदांच्या अर्था शिवाय त्याच पदार्थातील इतर जातीचा व पदार्थाचा त्यात समावेश केलेला असतो .

  1. मीठभाकर मीठ भाकर व इतर पदार्थ                                समाहार द्वंद समास 
  2. भाजीपाला  भाजी पाला व इतर भाजीचे प्रकार                             -//-
  3. चहापाणी चहा पाणी व इतर फराळाचे पदार्थ                                -//-
  4. अंथरूनपांघरून  अंथरण्यासाठी व पांघरण्यासाठी लागणारे कपडे   -//-
  5. घरदार घर , दर , मुले व इतर संसारातील लोक                              -//-

A} समाहार द्वंद समास  

samas in marathi

4} बहुब्रीहि समास:-

                  बहु = पुष्कळ             ब्रिहि = तांदूळ

{ बहु ब्रिहि = धान्य संपन्न शेतकरी }  सधन कास्तकार या सामसामध्ये सामासिक शब्दातील दोन्ही पदे महत्वाची नसून तिसऱ्याच पदाचा उलेख होतो त्यास बहुब्रिहिसमास असे म्हणतात.

बहुब्रिहि समासाचे चार प्रकार पडतात

१} विभक्ती बहुब्रिहि समास

२} नत्र बहुब्रिहि समास

३] सह बहुब्रिहि समास

४} प्रादि बहुब्रिहि समास

१} विभक्ती बहुब्रिहि समास :-

                  या समासाचा विग्रह करताना शेवटी एक सबंध सर्वनाम येते

{ जो , जी , जे , ज्या } व त्याला विभक्तीचे प्रत्यय लागते , ज्या सर्वनाम विग्रह होतो त्या विभक्तीचे नाव त्या समसाला दिले जाते .

१] लब्धदृष्टी            लब्ध दृष्ट आहे ज्यास तो         द्वितीया विभक्ती बहुब्रिहि समास

२] प्राप्तधन             प्राप्त आहे धन ज्यास तो               -//-

३] जितेंद्रिय             जीत आहे कार्य ज्याने तो               -//-

४] दुतोंड                दोन तोंडे आहे ज्याला तो               -//-

५] दशमुख               दश आहे मुख ज्याला तो               -//-

पंचमी विभक्ती

१} निर्बल            गेले आहे बाल ज्याचापासून              बहुब्रिहि समास

२} निर्धन            गेले आहे धन ज्याचापासून                 -//-

षष्ठी विभक्ती

१} मूषकवाहन           मूषक आहे वाहन ज्याचे तो             बहुब्रिहि समास

२} गजानन             गज आहे आनन ज्याच्जे तो               -//-

३} वक्रतुंड              वक्र आहे तुंड ज्याचे तो                   -//-

४} नीळकंठ             निळा आहे कंठ ज्याचा तो                -//-

५} पितांबर              पिता आहे अंबर ज्याचे तो                -//-

सप्तमी विभक्ती

१} भीमादी             भीम आहे आदी ज्याचे तो                -//-

२} कृपादी              कृपा आहे आदी ज्यात तो               -//-

A} विभक्ती बहुब्रिहि समास

samas in marathi

} नत्र बहुब्रिहि समास :-

               या समासातील सामासिक शब्दाचे पहिले पद नाकारार्थी असते टायस नत्र बहुब्रिहि समास असे म्हणतात .

अ – अन – न – ना – णी या सारखी निषेद / नाकार

सर्शविंणारी पडे असतात .

         नकारार्थी पद   + ———-           नत्र बहुब्रिहि समास

[ या समासातील सामासिक शब्दाचे पहिले पद नाकारार्थी असते ]

  1. निरस नाही रस आहे ज्यात[काव्य]           नत्र समास
  2. अनंत नाही अंत ज्याला तो [साप]                 -//-
  3. अनाघी नाही आदी ज्याला तो [महादेव]         -//-
  4. अव्यय नाही व्यय  ज्याला तो [खर्च]             -//-
  5. निरोप नाही रोगी ज्याला तो [  ]                  -//-

A } नत्र बहुब्रिहि समास 

३] सह बहुब्रिहि समास :-

               या समासात सामासिक शब्दाची पहिली पदे स.सट अशे असतात.

  1. सहपरिवार परिवारा अस असलेला      सह बहुब्रिहि समास
  2. आदर आदर सहित असजो                -//-
  3. सहकुटुंब कुटुंब सहित असजो           -//-
  4. सफल फला सहित असजो              -//-
  5. सबल बला सहित असजो               -//-    samas in marathi

४] प्रादि बहुब्रिहि समास :-

              या समासातील पहिले पद

{ प्र, प्रश, अप , उप , दूर , सु.वी } उया उपसर्गणी युक्त असते त्यास प्रदि बहुब्रिहि समास असे म्हणतात .

प्रादी = प्र.उपसर्ग असलेला

           उपसर्ग + नावे                      = प्रादी बहुब्रिहि समास

  1. सुलोचना चांगली लोचाण असलेली        -//-
  2. सुमंगल मंगल आहे असे ते                  -//-
  3. प्रबळ अधिक बलवान आहे असे ते       -//-
  4. निर्धूण निधून गेली आहे असे ती            -//-
  5. दुर्दशा चांगल्या दशेपासून दुर असलेला   -//-

A} प्रादि बहुब्रिहि समास

टीप.

  1. अव्यायीभाव समसामध्ये क्रि.वी.अव्यय असत
  2. द्वंद समासमध्ये नामाचा उपयोग करतात
  3. तत्पुरुष समासात विशेषणाचा उपयोग करतात
  4. बहुब्रिहि समासात उपसर्गाचा उपयोग करतात  samas in marathi
error: Content is protected !!
0 Shares
Share via
Copy link
Powered by Social Snap