Skip to content

मराठी व्याकरण || Marathi Vyakaran

Home » Marathi Vyakaran-संपूर्ण मराठी व्याकरण

Marathi Vyakaran-संपूर्ण मराठी व्याकरण

marathi vyakaran

Marathi Vyakaran (मराठी व्याकरण) हे एमपीएससी परीक्षेकरिता अतिशय असा विषय आहे .

एमपीएससी परीक्षेत महत्वाचे विषय आपण ह्या सकेत स्थळावर पाहूया.

Marathi Grammar

-: अनुक्रमणिका :-

मराठी व्याकरण :-अनुक्रमणिका

मराठी व्याकरण

मराठी-भाषा-लिपि-व्याकरण :-

मराठी ही महाराष्ट्राची राज्य भाषा आहे.

मराठी भाषा ही संस्कुतोद्मव आर्य भाषा आहे.

संस्कृतोभव=संस्कृत+तद्भव

जगातील सर्वात प्राचीन भाषा संस्कृत भाषा आहे.

सर्वात प्राचीन संस्कृती कोणती ? सिधु संस्कृत

Marathi Vyakaran-भाषा

भाषा म्हणजे विचार व्यक्त करण्याचे साधन आहे.

भाषा म्हणजे बोलने/ बोलण्याचा व्यवहार करणे.

भाषा ही ध्वनीची बनलेली आहे.(ध्वनी आवाज)

भाषा हा शब्द भाष या संस्कृत धातृ पासून बनलेला आहे.(धातु मुळ शब्द)

भाषेचा जन्म मनातील विचार, भावना, कल्पना, जेव्हा आपल्या मुखावाटे बाहेर
पडतात त्यावेळी भाषेचा जन्म होतो

आपल्या मनातील विचार व भावना, कल्पना जेव्हा व्यक्त करण्याचे महत्वपुर्ण
साधन म्हणजे भाषा होय.

भाषेचे मृख्यताह दोन प्रकार पडतात:-

1) नैसर्गिक भाषा / स्वाभाविक भाषा
2) कृत्रिम भाषा / सांकेतीक भाषा

1) नैसर्गिक भाषा / स्वाभाविक भाषा:-

जी भाषा स्वाभाविकपणे बोलली जाते. त्या भाषेला नैसर्गिक भाषा असे म्हणतात. उदा. चेहरा, हावभाव, चेहरपट्टी.

2) कृत्रिम भाषा / सांकेतीक भाषा:-

-ज्या भाषेमध्ये सांकेतीक खुणांचा चिन्हांचा, प्रतिकांचा उपयोग केला जातो. त्या भाषेला सांकेतीक भाषा / कृत्रिम भाषा म्हणतात

उदा.
चिन्ह, सांकेतीक खून, प्रतिक.
– भाषेमध्ये आपण लेखन व भाषण या दोन्हीचांही समावेश करतो.

-आधी भाषा बनते मग तीचे व्याकरण तयार होते. भाषा ही प्रवाहीनी आहे.(प्रवाहीनी नदी)

Marathi Vyakaran-लिपी

ज्या सांकेतीक खुणांनी आपण लेखन करतो त्यास लिपी असे म्हणतात

लिपीतील प्रत्यंक खुनेला अक्षर असे म्हणतात.

लिपी हा शब्द लिप् या धातु पासुन तयार झाला आहे.(धातु मुळ शब्द) लिप् म्हणजे सारवणे, लिपणे, माखणे

मराठी भाषा ज्या लिपीमध्या लिहीतात त्यास मराठी बालबोधलिपी म्हणतात.
(बालबोध लिपीलाच देवनागरी लिपी म्हणतात

देवनागरी लिपी ही आर्य लोकांची लिपी होय.

संस्कृत, मराठी, गुजराती, हिंदी, कन्नड, बंगाली, तमिळ, तेलगु इत्यादी भाषा
यांना देवनागरी लिपी म्हणतात

मराठी मध्ये ध्वनींना स्वतंत्र गर्ण असतात.(ध्वनी आवाज)

मराठी भाषा उभ्या आडव्या तिरप्या गोलाकार अशा रेशांनी बनलेली आहे

मराठी लिपी लिहण्याची पध्दत डावीकडुन उजवी कडे आहे.

व्याकरण:-

भाषेचा व्यवहार व्यवस्तीत रितीने चालावा किंवा भाषेचा व्यवहार शुध्द स्वरुपातुन व्हावा या करीता जे नियम ठरविण्यात आले.त्या नियमांना व्यकरण म्हणतात.

भाषेला योग्य वळण देणे हेच व्याकरणाचे काम आहे. व्याकरणाला
पंतजलिनी शब्दानुशासन असे म्हटले आहे

व्याकरण म्हणजे स्पष्टीकरण होय.

व्याकरण म्हणजे स्पष्टीकरण शास्त्र होय

व्याकरण हा शब्द वि +आ + करण / वि + आ + कृ असा लिहाला जाते

मराठी भाषेचे पहीले पुस्तक श्रीरामपुर प. बंगाल येथे तयार करण्यात आहे

मराठी भाषेतील पहीले पुस्तक 1836 मध्ये (महाराष्ट भाषेचे व्याकरण)
प्रकाशीत झाले यांचे लेखक गंगाधर शास्त्री फडके

Marathi Vyakaran-वाक्य

बोलतांना, लिहताना एकामागुन एक असे विचार मांडत असतो.

→प्रत्येक विचार हा पुर्ण अर्थाचा असला तर त्यास वाक्य असे म्हणतात

वाक्य म्हणजे पुर्ण अर्थाचे बोलणे होय.( वाक्य हे शब्दांचे किंवा पदांचे बनलेले असते.)

राम  + चित्र + काढतो. वाक्य

शब्द +शब्द + शब्द वाक्य

पद + पद + पद वाक्य

Marathi Vyakaran-शब्द

ठराविक प्रमाणे आलेल्या अक्षरांच्या समुहाला काही अर्थ प्राप्त झाला तरच त्याला
शब्द असे म्हणतात.

→शब्द हे अक्षरांचे बनलेले असतात

अक्ष्राचा समुह म्हणजे शब्द होय.

अमरावती – शब्द

अ + म + रा + व + ती – शब्द
अक्षर +अक्षर +अक्षर+अक्षर +अक्षर – शब्द

पद:-

वाक्यात वापरतांना शब्दाच्या मुळ रुपात बदल करुण जे रुप तयार होते त्यास पद
असे म्हणतात.

प्रकृती – विकृती

शब्द  = पद

शाळा + त =शाळेत

शाळा =शाळे

शब्द  = पद

माझी शाळा सुटली – वाक्य
मी शाळेत जातो – वाक्य
शब्द + शब्द + शब्द- वाक्य
पद + पद + पद – वाक्य

अक्षर:-

अक्षर म्हणजे पुर्ण विचारले जाणारे वर्ण. अक्षर म्हणजे नष्ट न होणारे.(क्षर – नष्ट होणारे)

अक्षरांना ध्वनी चिन्ह असेही म्हणतात.

सरस्व व स्वरयुक्त यांना अक्षर असे म्हणतात

सचिन      – शब्द

स       + चि       +न

अक्षर + अक्षर + अक्षर

 

वर्ण:-

तोडं ावाटे निघाल्या मुळ ध्वनीनां वर्ण असे म्हणतात.

ध्वनी चिन्ह यांना आवाजाच्या खुणा म्हणतात.

ध्वनी / आवाज दर्शविणारे चिन्हे असतात त्यांना वर्ण असे म्हणतात

देवनागरी लिपीतील वर्ण हे मुळ ब्राम्ही नावाच्या लिपी पासून तयार झालेले आहे

मराठी भाषेत एकूण 48 (50) वर्ण आहेत.

मराठी भाषेचे पहीले पुस्तक श्रीरामपुर प. बंगाल येथे तयार करण्यात आहे

यानांच वर्णमाला वर्ण अक्षरे म्हणतात.

या मध्ये 12 स्वर 2 स्वरादी व 34 व्यजंने – 48
12 -स्वर+ 2 (अॅ $+आॅ ) – 14
2 -स्वरादी
34- व्यजंने
=50

Marathi Vyakaran-वर्णविचार व प्रकार

ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे होतो त्यास स्वर म्हणतात.

ज्या वर्णाच्या उच्चाराला वर्णाच्या वर्णाची गरज लागत नाही अशा स्वतंत्रपणे उच्चारल्या येणा-या वर्णाना स्वर म्हणतात.

स्वर – सुर

स्वराचा उच्चार करत असतांना तोडं उघडे असते. एकुण स्वर 14 आहेत

देवनागरी लिपीतील वर्ण हे मुळ ब्राम्ही नावाच्या लिपी पासून तयार झालेले आहे

उदा.

अ, आ, ई , इ, उ, ऊ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ, अॅ, आॅ

स्वराचे खालील प्रकार पडतात.:-

1) -हस्व स्वर
2) दीर्घ स्वर
3) संयुक्त स्वर
4) सजातीय स्वर
5) विजातीय स्वर
6) अर्थ स्वर

1) -हस्व स्वर:-

ज्या स्वराचा उच्चार करण्यास कमी वेळ लागतो त्यास -हस्व स्वरअसे म्हणतात.(-हस्व स्वर – लहाण लघु)

उदा. 

अ, व, उ, ऋ, लृ. याना-हस्व स्वर म्हणतात.

2) दीर्घ स्वर:-

ज्या स्वराचा उच्चार करण्यास अधिक वेळ लागतो त्यास दीर्घ स्वर म्हणतात.(दीर्घ – मोठा गुरु)

उदा.

आ, ई, ऊ.

3) संयुक्त स्वर:-

दोन स्वर एकत्र आले असता त्यापासून तयार होणा-या स्वरांस संयुक्त स्वर म्हणतात.

उदा.

ए, ऐ, ओ, औ याना संयुक्त स्वर असे म्हणतात.

अ + इ. ई = ए
आ+ इ. ई = ऐ
अ +उ. ऊ = ओ
आ+उ. ऊ = औ
टीप:-संयुक्त स्वराचा समावेश दीर्घ स्वरांत करतात.

4) सजातीय स्वर:-

ज्या स्वरांचा उच्चार एकाच उच्चार स्थानातून होतो त्यास सजातीय स्वर असे म्हणतात.

उदा.

अ आ, इ ई, उ ऊ. याना सजातीय स्वर म्हणतात.

 

5) विजातीय स्वर:-

जेव्हा दोन स्वरांचे उच्चार भिन्न उच्चार स्थानातून होतात त्याना विजातीय स्वर असे म्हणतात

उदा.

अ-इ, उ-इ, ऋ-अ,
ए-ओ, ओ-इ, ऋ-अ,
ऊ-आ, ए-औ, उ-ऐ,
ऐ-ऊ, ऐ-ओ, ओ-ऐ,
ए-अ, ऋ-लृ, अ-अॅ,
ए-ऐ, ओ-ओ.

याना विजातीय स्वर म्हणतात.

 

6) अर्ध स्वर:-

स्वरांच्या जागी व्यजंन आणि व्यजंनाजागी स्वर आल्यास त्यास अर्धस्वर असे म्हणतात

उदा.

य, व, र, ल यांना अर्ध स्वर असे म्हणतात.

य , व , र , ल   व्यजंन

इ , उ , ऋ , लृ  स्वर

संधी होत असतांना स्वरांच्या जागी व्यंजन आलेले दिसतात. ते स्वर संधीचे उदाहरण
असते

marathi grammar

Marathi Vyakaran-स्वराधी

ज्या वर्णाचा उच्चार करतांना आधी अदत घ्यावी लागते त्यास स्वराधी म्हणतात.

स्वराधी म्हणजे स्वर आहे आधी असा वर्ण स्वराधी चे दोन प्रकार पडतात

दोन स्वराधी:- अं, अः यांना स्वराधी असे म्हणतात.

स्वराधी मध्या अनुस्वार ( ं ) व विसर्ग (: ) यांचा समावेश होतो.

1) अनुस्वार:-

अनुस्वार याचा अर्थ मागावून किंवा एका उच्चारावर स्वार होणारा दुसरा उच्चारहोय.

अनुस्वार याचा उच्चार स्पष्ट व खणखणीत होतो.

उदा.

घंटा, पंख, पंकज, गंगा , अंबर, अगंण, उंट, पंढरी, पांडुरंग, आंधोळ, इंद्र, चंचल,
कांचण, संकेत, रंग, मंदिर, शांत, संथ, संदीप, कांदा, हनुमंत, बंधन संगीता, संधी, कादंबरी,
ग्रंथ, ओमकार, ,कंठ, निरंतर, ओजंळ, , संख्या, संघ, मंडळ, खंजीरीख्
आनंद, अनंत, संच, मंदख् पंच, विसंगत, आबा.

2) विसर्ग:-

(: ) विसर्ग म्हणजे श्वास सोडणे

विसर्ग हा मागीज स्वरा प्रमाणे बदलतो.

विसर्गाचा उच्चार ‘ ह ‘ सारखा होतो

उदा.

दुःख, प्रायः, क्रमशः, नमः , प्रातः , प्रातःकाल , निःपक्ष , निःसदेह , निःस्वराच , निःपाप
, कुःशासन , चतुःसुची, पुरःसर , मुखतः , विशेषतः 

Marathi Vyakaran-व्यजंन / स्वरांत

ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास स्वराची आवश्यकता असते त्यास व्यजंन असे म्हणतात.

व्यजंनाचा उच्चार पुर्ण करण्यास ‘अ‘ या स्वरांची मदत घ्यावी लागते

वि + ज्ज + न =व्यंजन

व्यंजन म्हणजे प्रगत करणे/व्यक्त करणे.

व्यंजन  ही अपुर्ण उच्चाराची व लगंडी असतात.

व्यंजनाचा उच्चार करतांना तोडं बंद होते

एकुण व्यजंने 34 आहेत

marathi grammar varnmala

1)स्पर्श व्यजंन
2) अनुनासीक व्यजंन
3) अंतस्थ व्यजंन
4) उष्मे / घर्षक व्यजंन
5) महाप्राण व्यजंन
6)स्वतंत्र व्यजंन
7) संयुक्त व्यजंन
8) कठोर व्यजंन
9) मृदृ व्यजंन
10) द्वित्तव्यजंन
11) र जोडाक्षर व्यजंन
12) कंठयव्यजन
13) तालव्य व्यजंन
14) मुर्धन्य व्यजंन
15) औष्ठय व्यजंन
16) दंत तालव्य व्यजंन
17) कंठौष्ठय व्यजंन
18) दंतौष्ठय व्यजंन

1) स्पर्श व्यजंन:-

फुप्फुसातील हवा को  तोंडवाटे बाहेर पडतांणा जीभ कंठ तालु मुर्धा मृदृतालु आंष्ठ,तालव्यासी स्पर्श जे वर्ण उच्चारले जातात त्यास स्पर्श व्यजंन असे म्हणतात.

2) अनुनासीक व्यजंन / वर्ण:-

ज्या वर्णाचा उच्चार नाकातून / नासिकेतुन होतो त्यास अनुनासिक वर्ण असे म्हणतात.

उदा

ङ, त्र, ण, न, म यांना अनुनासिक वर्ण असे म्हणतात.

ङ, त्र, ण, न, म यांना पचंम वर्ण किंवा परसवर्ण असे म्हणतात

  अनुनासिक वर्णाचा उच्चार स्पष्ट व खणखणीत होतो.

अनुनासिक शिर्ष बिंदू ( ं ) ने
दाखवितात

अनुनासिक व परसर्वण शब्द (पंचमवर्ण)

गंगा- गङगा
पंकंज- पङकज
चंचल -चण्चल
घंटा- घण्टा
अंबुज -अम्बुज
कुपंन- कुम्पन

3) अंतस्थ वर्ण / व्यजंन:-

अतस्त वर्ण हे स्पर्श व्यजंन व उष्मे व्यजंन यांच्या मध्ये येतात म्हणून त्यांना अंतस्त व्यजंन असे म्हणतात.

अंतस्त म्हणजे दोघांमध्ये असलेले.

उदा

य, व,र, ल,

स्पर्श व्यजंन – अंतस्थ व्यजंन – उष्मे व्यजंन
ते म ——य, व, र, ल——- श, ष, स

 

4) उष्मे / घर्षक व्यजंन:-

मुखावाटे जोरात वायु उसासा (दम) बाहेर टाकल्या प्रमाणे ज्या वर्णाचा उच्चार होतो त्यास उष्मे / घर्षक व्यजंन असे म्हणतात

उदा

श् , ष् , स् यांना उष्मे /घर्षक व्यजंन असे म्हणतात.

5) महाप्राण:-

ह या वर्णाचा उच्चार करतांना तोंडावाटे हवा जोरात फेकली जाते त्यास महाप्राण असे म्हणतात

उदा

या व्यतिरीक्त ख् ध् छ् झ् ठ् ढ् थ् ध् फ् श् ष् स् भ् ह् या वर्णात ह उच्चाराची छटा दिसते म्हणून त्यांना महाप्राण म्हणतात. वरील 14 महाप्राण व्यतिरीक्त उर्वरीत 20 अल्पप्राण आहेत.

6) स्वतंत्र व्यजंन / वर्ण:-

ज्या वर्णाचा उच्चार स्वतंत्रपणे होतो त्यास स्वतंत्र वर्ण असे म्हणतात.

उदा

ळ्

 

7) संयुक्त व्यजंन / वर्ण:-

 जेव्हा दोन व्यजंने एकत्र ऐतात त्यापासून तयार होणा-या व्यजंनास संयुक्त व्यजंन असे म्हणतात

उदा

ज्ञ , क्ष

क्ष = क् + ष्

उदा. क्षत्रिय, क्षमा, क्षार, अक्षर, अक्षद, लक्षमन, दक्ष, राक्षस, शिक्षण, शिक्षक, साक्ष्ं लक्ष

ज्ञ = द् + न् + य्

उदा. ज्ञानेश्वर, सज्ञान, यज्ञ, आज्ञा, संज्ञा, विज्ञान, प्रज्ञा, प्रतिज्ञा, ज्ञानपीठ

8) द्वित्त व्यजंन:-

एकच व्यजंन दोनदा जोडले गेले असता त्यापसुन तयार होणा-याव्यजंणास द्वित्त व्यजंन असे म्हणतात

उदा.

प + प = प्प , त + त = त्त ,

ब + ब= ब्ब,म + म = म्म

न + न = न्न ,च + च = च्च
ट + ट =ट्ट ,भ + भ = भ्भ

9) र जोडाक्षर व्यजंन:-

र जोडाक्षर व्यजंनाचे चार प्रकार पडतात.
(1) ( ा्र ) उभ्या रेषेच्या डाव्या बाजुस एक तिरपी रेख

उदा.

चंद्र, प्रविण, प्रयोग, प्रथमेश, ब्राम्हण, आम्र, वज्र, भ्रम, ग्रहण, प्रकार, ग्रह, भ्रमण,प्रमाण,
प्रति.

(2) ( ाª ) उभी रेष नसलेल्या व्यजंनाच्या अक्षराखाली काकपदासारखे चिन्ह वापरतात

उदा.

ड्रम, ट्री, ड्रेस, ट्रेन, ट्राफीक, ट्रेन, ट्राव्हल, ट्रेड, ड्रिल, ड्रामा, ट्रिपल.

(3) ( - ) र व्यजंनाला दुसरे अक्षर जोडले असतांना मागील अक्षराव आघात येत असेल तर दुस-या अक्षरावर रेफ काढतात

उदा.

सुर्य, पुर्व, दर्पण, मुर्ख, पर्याय, आश्चर्य, सौदंर्य, आर्य, मौर्य, अर्ज, अर्थव, जर्मन, कर्म,
अथ

(4) ( - ) र या व्यजंनाल दुसरे अक्षर जोरे तांना मागल्या अक्षरावर आघात येत नसेल तर र ऐवजी - असे चिन्ह वापरतात

उदा.

च-हाट, कु-हाड, व-हाड, त-हा, दुस-या, व-हा, कु-हा, पांट-या, सु-या, मा-य

10) कठोर व्यजंन:-

जे वर्ण उच्चाराल्या कठीण असतात त्यांना कठोर व्यजंन म्हणतात

कठोर वर्णाना श्वास / अघोष वर्ण असे म्हणतात.

प्रत्येक वर्षातील पटीली 2 व्यजंने कठोर
व्यजंन आहेत.

उदा.

क, ख, च छ, त थ, प फ, श ब स ट ठ,

11) मुदृ वर्ण:-

ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास कमी वेळ लागतो किंवा ज्या वर्णाचा उच्चारकरण्यास कोमलता किंवा सरलता वाटते याला मृदृ वर्ण असे म्हणतात

मृदृ वर्णाना नाद / घोष वर्ण असे म्हणतात.

प्रत्येक वर्गातील नबंर 3 व 4 यांना मृदृ वर्ण
असे म्हणतात

मृदृ वर्णात सर्व स्वर व अनुनासिक यांचा समावेश होतो.

उदा.

3 +4+5+12+2 स्वर

12) कंठ व्यजंन / वर्ण:-

जिभेचा मागिल भाग कंठाला स्पर्श करुण ज्या वर्णाचा उच्चारकरुन यांला कंठ वर्ण असे म्हणतात

उदा.

क ख , ग घ, – व्यजंन
ङ – अनुनासिक
अ आ – स्वर
ह -माहप्राण

13) तालव्या वर्ण:-

जीभेचे पाते कठोर किंवा मृदृ तालुला लावुन ज्या वर्णाचा उच्चार होता त्यास तालव्या वर्ण असे म्हणतात

तालव्या वर्णाचा उच्चार करतांना य या वर्णाचा आधार घ्यावा लागतो

च छ, ज झ-व्यजन
इ – अनुनासिक
ई – स्वर
य – अर्थस्वर
श – उष्मे
उदा.

शब्द. चरित्र, छत्री, जय, जमात, जग, जमाव, जेवण, जत्रा, जल, जन

14) मृर्धन्य वर्ण:-

कठोर तालु व कोमल तालु यांच्या मधील भागाला मृधी असे म्हणतात. व त्यापासुन तयार हेाणा-या उच्चाराला मृर्धन्य असे म्हणतात

कठोर तालु व कोमल तालु यांच्या मधील भागाला मृर्धन्य असे म्हणतात. व त्या वर्णास मुर्धन्य वर्ण

उदा.

ट ठ ड ढ- व्यजंन
ण- अनुनासिक
ऋ – स्वर
र – अर्ध स्वर
ष – उष्मे
ळ – स्वतंत्र वर्ण

15) दंत वर्ण:-

जे वर्ण उच्चारतांना जिभेचे पाते वरच्या दाताच्या मागिल बाजुस स्पर्श करते त्यास दंत वर्ण असे म्हणतात

उदा.

त थ द ध –व्यजंन
न – अनुनासिक
लृ – स्वर
ल – अर्ध स्वर
स – उष्मे

16) ओष्ठय वर्ण:-

वरच्या व खालच्या ओठांचा उपयोग करुण ज्या वर्णाचा उच्चार होतो त्यास ओष्ट वर्ण असे म्हणतात

उदा. प फ ब भ म उ ऊ

17)दंत तालव्य वर्ण:-

जिभेचा शेडं े किंवा पाते दाताला/ तालुला एकाच वेळी स्पर्श करुन ज्या वर्णााचा उच्चार होतो त्यास दंत तालव्य असे म्हणतात

उदा. चमचा , चांदोबा, चारा, चाकर , जावई, चोच, झाड, झरा, जमाव

18) कंठ तालव्य वर्णः-

ज्या वर्णाचा उच्चार कंठ किंवा तालु यांन स्पर्श करुन होतो त्या वर्णास कंठ तालव्य वर्ण असे म्हणतात

उदा. 

ए ऐ

19) कंठौष्ठय वर्ण:-

ज्या वर्णाचा उच्चार कंठाला व ओठांना स्पर्श करुन होतो त्यास
कंठोस्त वर्ण असे म्हणतात

उदा. 

ओ औ

20) दंतौष्ठय वर्ण:-

ज्या वर्णाचा उच्चार करतांना दंत आणि औष्ठय यांचा स्पर्श एकाच वेळी होतो त्यास दंतौष्ठय वर्ण असे म्हणतात

उदा. 

error: Content is protected !!
0 Shares
Share via
Copy link
Powered by Social Snap